مدت زمان مطالعه: ۱۰ دقیقه
نوشته شده توسط: زمین پی جویان نگار
تاریخ انتشار: ۱۴۰۳/۰۳/۱۶
مقدمه ای بر تیپ های مختلف کانه زایی طلا در ایران
کشور ایران به دلیل داشتن منابع معدنی متنوع از جمله ذخایر طلا دارای اهمیت بسیار زیادی می باشد. کانی‌سازی طلای کشور را میتوان به چند تیپ اصلی کانسار اپی ترمال، پورفیری، اسکارن و کوهزایی طبقه‌بندی کرد و به همین دلیل شناخت انواع مختلف کانی سازی طلا در ایران برای اکتشاف و توسعه ذخایر طلای بالقوه کشور ضروری می باشد.
در این مقاله تیپ های مختلف کانه زایی طلا از لحاظ زمین شناسی، کانی شناسی و دگرسانی های مرتبط با کانه زایی طلا بررسی و به صورت خلاصه در هر تیپ ذخایر و معادن طلای شاخص آن تیپ در ایران معرفی شده است. این ذخایر در نقشه هوشمند زمین شناسی معدنی نگار (Negar Smart Geology and Mine Map – NSGM) آورده شده اند و به راحتی می توانید اطلاعات معادن را بررسی کنید.
طلای تیپ اپی ترمال (Au Epithermal)
ذخایر اپی ترمال در ایران در پهنه های مختلف قابل مشاهده می باشند و کانی ها در تیپ اپی ترمال معمولا به علت عمق کم و سن جوان به طور کامل فرسایش نیافته اند و از نظر سن، کانی‌سازی نهشته‌های اپی ترمال به زمان میوسن- الیگومیوسن برمیگردد. سنگهای میزبان این نهشته های اپی ترمال غالباً سنگ های آتشفشانی کالک آلکالن شامل (بازالت‌های آندزیتی Andesite Basalts) تا (آندزیت Andesitic) ، (داسیت‌ها Dacites) و (ریولیت‌ها Rhyolites) در ارتباط با نفوذ توده هاي نيمه ژرف (پورفيری) می باشند. کانه زایی طلا در ارتباط با دگرسانی های گرمابی که شامل دگرسانی سرسیتیک، آرژیلیک، آرژیلیک پیشرفته، سیلیسی و پروپلتیک است.
اصلی ترین مشخصه تیپ های اپی ترمال ساخت و بافت آنها است که به صورت رگه- رگچه ای (استورک ورک) و برشی رخنمون دارند و کانی شناسی تیپ اپی ترمال شامل طلا (Gold)، پیریت (Pyrite)، اسفالریت (Sphalerite)، گالن (Galena) می باشد و علاوه بر موارد ذکر شده کانی های رالگار (Realgar) یا زرنیخ، اورپیمنت (Orpiment)، پیروتیت (Pyrrhotite)، بورنیت (Bornite) نیز با این تیپ ذخایر تشکیل میشوند. تاکنون تیپ های مختلف ذخایر طلای اپی ترمال در ایران کشف شده است و ذخایر اپی ترمال (Low Sulfidation) در ایران در ارتباط با محیط های کم ژرفای دریایی (Submarine) و در ارتباط با رژیم زمین ساختی کششی تشکیل شده اند و در حالی که کانسارهای اپی ترمال یا (High Sulfidation) عموما در محیط های خشکی (Subaerial) و محیط های فشارشی حاصل میشوند. از مهمترین ذخایر اپی ترمال در ایران، به کانسارهای زواریان، ساری گونای، توزلار، بایچه باغ، چاه زرد، مسجدداغی و بزمان میتوان اشاره کرد.
ذخایر پورفیری مس-طلا (Cu-Au Porphyry)
ذخایر پورفیری مس – طلا نوع دیگری از کانسارهای طلا دار می باشند که بیشتر در کمربند ماگمایی ارومیه – دختر و پهنه ایران مرکزی شرق کشور مشاهده شده اند و این تیپ دارای ذخایر بالای طلا می باشد. کانی سازی این ذخایر در ایران بیشتر مربوط به سن میوسن با ماگماهای کالک آلکالن (دیوریت (Diorite)، گرانودیوریت (Granodiorite) و کوارتز مونزونیت (Quartz monzonite)) و قلیایی (مونزونیت (Monzonite)، کوارتز سینیت (Quartz Syenite)) و به صورت منطقه ای با سنگ های آتشفشانی (آندزیت (Andesite) تا آندزیت بازالت (Basaltic andesite)) همراه است.
دگرسانی‌های پتاسیک، سرسیتیک و پروپیلیتیک عمده‌ترین دگرسانی‌های این تیپ می باشند که همراه با ذخایر پورفیری مس – طلا تشکیل میشوند و همبستگی مثبت بین مس و طلا در زون دگرسانی پتاسیک غنی از مگنتیت و پتاسیک در ارتباط با توده های نفوذی (ماگمایی) و سیالات گرمابی وجود دارد. کانی سازی طلا به صورت رگه – رگچه های کانه دار در اطراف و نزدیک توده نفوذی سنگ میزبان صورت میگیرد و از مهمترین کانسارهای تیپ پورفیری مس – طلا در ایران ذخایر دالی، میدوک، شادان، سونگون و دره زرشک میتوان اشاره کرد.
طلای تیپ اسکارن (Au Skarn)
طلای تیپ اسکارن نوع دیگری از کانسارهای مربوط به توده های نفوذی می باشند که در ارتباط با سنگهای آهکی و سنگهای آتشفشانی، سنگهای میزبان تیپ اسکارن را تشکیل میدهند. کانسارهای مزرعه، خاروانا از مهمترین کانسارهای شناخته شده تیپ اسکارن در ایران می باشند. تیپ اسکارن در ارتباط نزدیک با توده های گرانیتوئیدهای مگنتیت دار بوده و این ذخایر عمدتاً به صورت رگه هایی با بافت پراکنده تشکیل شده و طلا اغلب به عنوان ماده معدنی فرعی مرتبط با فاز سولفید مربوط به مراحل پس‌رونده دگرسانی وجود دارد. عمده‌ترین فعالیت‌های کانی‌سازی در تیپ اسکارن عبارتند از پیریت (Pyrite)، پیروتیت (Pyrrhotite)، آرسنوپیریت (Arsenopyrite) و کالکوپیریت (Chalcopyrite) با غلظت بالایی از As، Bi، Mo، Cu، Ag با نسبت‌های مختلف Au/Ag همراه هستند. علاوه بر اسکارن‌های طلا ،برخی از کانسارهای مس پورفیری همانند اسکارن پورفیری سونگون دارای برش‌های اسکارنی می باشند.
طلای تیپ کوهزایی (Au Orogenic)
کانسار طلای کوهزایی از مهمترین انواع ذخایر طلا در کمربندهای دگرگونی می باشند که در طی فرآیند کوهزایی تشکیل شده اند. در ایران با توجه به موقعیت ژئودینامیکی پهنه دگرگونی- ماگمایی سنندج- سیرجان و قرار داشتن آن در موقعیت رسوبات بر هم افزاینده حاشیه فعال قاره ای، این پهنه موقعیت مناسبی برای تشکیل این تیپ ذخایر می باشد. واحدهای رخنمون یافته مجموعه ای از سنگ های آتشفشانی- رسوبی دگرگون شده (عمدتا شیست سبز (GreenSchist)، فیلیت (Phyllite) و اسلیت (Slate)) می باشند که توسط توده های گرانیتوییدی قطع شده اند. میزبان اصلی کانی سازی طلا بخش های به شدت دگرسان شده کوارتز سینیت ها هستند که در راستای پهنه های برشی نفوذ کرده اند. دگرسانی سیلیسی، سرسیتی، کربناته و سولفیدی در اطراف سنگ میزبان تشکیل شده و کانی شناسی شامل پیریت (Pyrite)، کالکو پیریت (Chalcopyrite)، مگنتیت (Magnetite)، طلا و ترکیبات هیدروکسید آهن (Iron-Hydroxide) می باشد. مطالعات انجام شده بر روی این تیپ ذخایر در ایران نشان میدهدکه زون های برشی به عنوان فرآیندهای اصلی تشکیل، کنترل و تمرکز کانی سازی طلا در این کانسارها معرفی می کند. عمده ترین ذخایر طلای این تیپ کانسار شامل کانسارهای کرویان، زرترشت هستند.
طلای تیپ لیستوانیت ها ( Listwanites Related Gold mineralisation)
ذخایر طلای لیستوانیت از دیگر انواع کانی سازی طلای کوهزایی که در ارتباط با گسل های تراستی رخ میدهند. این نوع کانی‌سازی‌های طلا به صورت آنومالی های ژئوشیمیایی و اندیس مربوط به سرپانتیت‌های افیولیتی با دگرسانی شدید که در تراست های زاگرس (صحنه، خوی) و لیسونیت های شرق ایران( شمال غرب نهبندان) و همچنین لیسونیت های ایران مرکزی در جهت زون‌های برشی و رانشی تشکیل میشوند.
سنگهای افیولیتی طلادار، عمدتاً شامل هارزبورژیت‌های سرپانتینه شده که تحت فرآیند تکتونیکی (گسل خوردگی و برشی شدن) قرار گرفته‌اند. سیالات کانه دار طلا از طریق مجراهای ساختاری در سنگ های کربناته – سیلیسی وسولفید- آرسنیک تشکیل میشوند. کانی شناسی لیستوانیت ها متشکل از کوارتز کریپتوکریستالین (ْQuartz Cryptocrystalline)، کوارتز بلورین سفید رنگ (Quratz)، کلسیت (Calcite)، دولومیت (Dolomite)، آنکریت (Ankerite)، منیزیت (Magnesite)، سیدریت (Siderite)، سرپانتین (Serpentine) و کلریت (Chlorite) به عنوان کانی های اصلی و کانی های پیروکسن (Pyroxene)،کرومیت (Chromite)، مگنتیت (Magnetite)، سینابر (Cinnabar)، کالکوپیریت(Chalcopyrite)، پیریت (Pyrite)، بورنیت (Bornite)، آرسنوپیریت (Arsenopyrite)، اکسیدها و هیدروکسیدهای ثانویه آهن (Iron -oxide -Hydroxide ) در زمره کانی های فرعی قرار می گیرند.
اغلب کانی هایی که در این مقاله نام برده شده است، در کانی نما به صورت سه بعدی قابل مشاهده می باشند.
کانی نما | تجربه ای بصری از کانی شناسی
طلای تیپ کارلین (Carlin like)
طلای تیپ کارلین بیشتر در پهنه سنندج-سیرجان مربوط به توده های نفوذی ساب- ولکانیک وجود دارد که در سنگهای رسوبی- کربناته پروتروزوئیک تا پالئوژن نفوذ کرده اند. نفوذ ساب ولکانیک مرتبط با کانی سازی در سنگ های (نئوپروتروزوییک) به معنی بالا آمدن و گسترش ماگما است. این نوع ذخایر در مناطق ساختاری باریک شدگی با شکستگی‌های بزرگ تشکیل می شوند. سن تشکیل این ذخایر میوسن (Miocene) هست و شباهت‌هایی را از نظر زمانی با سیستم‌های پورفیری بزرگ در کمربند ماگمایی ارومیه – دختر مانند سرچشمه، میدوک و سونگون نشان میدهند.
این کانسارها اغلب به صورت کانسنگ های پراکنده، رگه ای و رگچه ای در افق های کربناته رخ میدهند و توسط گسل ها کنترل می شوند. دگرسانی های مرتبط با کانی سازی عبارتند از: سیلیسی شدن، دولومیتی شدن و به ندرت پتاسیم-آرژیلیک. طلای نامرئی عمدتاً در ژاسپروئیدها (Jasperoids) وجود دارد و همبستگی قوی با Sb، Hg، As، Te، Se، Tl، Ag، Cdو Bi نشان می‌دهد. کانی شناسی این تیپ شامل: پیریت (pyrite)، آرسنیک (Arsenic)، رالگار (Realgar)، ارپیمنت (Orpiment)، و کوارتز (Quartz) می باشد. آرسنوپیریت (Arsenopyrite) ممکن است کانی حامل طلای اولیه (طلای نامرئی) باشد. نسبت طلا به نقره در کانسارهای زرشوران حدود ۱:۱ است. از ذخایر شناخته شده طلای تیپ کارلین در ایران می توان به زرشوران اشاره کرد.
اغلب کانی هایی که در این مقاله نام برده شده است، در کانی نما به صورت سه بعدی قابل مشاهده می باشند.
کانی نما | تجربه ای بصری از کانی شناسی
ذخایر تیپ IOCG کانی سازی Cu-Au همراه با مگنتیت- اسپیکولاریت
کانسارهای اکسیدهای آهن (Iron-Oxides) به دو گروه مگنتیت- آپاتیت و (IOCG) Cu-Au تقسیم شده اند. سنگ منشا این کانسارها سنگ های دیوریت -گابرو- گرانودیوریت کالک آلکالن تا آلکالن اکسیدان است. این ماگما در محیط های تکتونیکی مرتبط با زون های فرورانش و یا ریفت های درون قاره ای تشکیل شده اند. موقعیت تکتونیکی، ترکیب شیمیایی را کنترل میکند و به این صورت که گروه غنی از مگنتیت نزدیک سنگ منشا تشکیل شده و عیار مس قابل توجه و طلای کم دارد این در حالی است که گروه غنی از اسپیکولاریت با فاصله از منشا تشکیل می شوند و میزان عیار بالای طلا و مس را دارا می باشد. دگرسانی های گرمابی تابع ترکیب محلول های کانه دار است، سدیک، پتاسیک،کلریت، سرسیت و کربنات مهم ترین دگرسانی های گرمابی می باشند. بر اساس مطالعات صورت گرفته کانسار Cu-Au-Ag قلعه زری در خراسان جنوبی و کانسار طلای کوه زر تربت حیدریه در خراسان رضوی، از نوع غنی از اسپیکولاریت هستند.
طلای تیپ چینه کران (Stratabound)
ذخایری تیپ چینه کران توسط فرآیند آتشفشان زیردریایی تشکیل شده و به طور کلی به ذخایر آتشفشانی-رسوبی مربوط می شود. پراکندگی این نوع کانی سازی در ایران مربوط به زمان گسترش کف اقیانوس نئوتتیس و تشکیل کمان قاره ای در دوره تریاس-ژوراسیک تا پالئوسن است. سنگهای آتشفشانی این ذخایر عمدتاً شامل بازالت (Basalt)، بازالت آندزیت (Basaltic andesite) و داسیت (Dacite) هستند که اغلب در رخساره‌های شیست سبز (GreenSchist) تا آمفیبولیت (Amphibolite) دچار فازهای دگرگونی میشوند. در ذخایر تیپ چینه کران، طلا معمولاً یک کانه جانبی است.
انواع ذخایر چینه کران:
- سولفیدهای عظیم آتشفشانی غنی از طلا،
- رسوبات توفیک غنی از طلا (Sedex)
- سازندهای آهن نواری غنی از طلا (نوع Algoma).
در میان آنها، توده سولفید غنی از طلا به عنوان ذخایر اقتصادی در زون سنندج- سرجان اعلام شده است.
ماسیوسولفیدهای غنی از طلا
این نهشته‌ها در واحدهای آتشفشانی-رسوبی و آتشفشانی تریاس-ژوراسیک و کرتاسه پسین در ایران رخ میدهند و انواع مختلف ذخایر سولفیدی عظیم مانند قبرس و کورکو را شامل میشوند. تحقیقات بر روی رسوباتی که در حال حاضر در حال شکل گیری هستند، درک بهتری از فرآیند تشکیل و موقعیت تکتونیکی مناسب برای سولفیدهای عظیم غنی از طلا فراهم می کند. این نوع کانی سازی معمولاً در حوضه های کششی مربوط به قوس های پشت قوس، جزیره ای و قاره ای رخ می دهد.
ماسیوسولفیدهای نوع کروکو
کانسار سولفید توده ای غنی از طلا باریکا یک کانسار مهم از این نوع در ایران است که طور کامل در واحد متاولکانیک آندزیت قرار دارند. بخش چینه کران (stratabound) شامل کانی های سولفید و باریت است که به طور انبوه بر روی رگه های سیلیسی تشکیل شده اند. بخش چینه کران کانسار دارای تنوع کانی شناسی بالایی بوده و شامل پیریت، اسفالریت، گالن، استیبنیت و مجموعه ای از سولفوسالت ها و طلا (الکتروم) می باشد. کانی شناسی رگه های سیلیسی، از پیریت، اسفالریت، گالن، تتراهدریت و مقادیر کمیاب کالکوپیریت تشکیل شده است.
تحقیقات در مورد کانی‌سازی این کانسار حاکی از وقوع کانی‌سازی طلا قبل از دگرگونی ناحیه‌ای در رخساره‌های شیست سبز و تغییر شکل‌های مربوط به زون‌های برشی است. وقوع کانی‌سازی طلا در داخل پیریت‌های و در ارتباط نزدیک با سولفوسالت‌ها و سایر کانی‌های سولفیدی قرار دارد.
ماسیوسولفید نوع قبرس
ماسیوسولفیدهای نوع قبرس انواع دیگری از کانی سازی طلا هستند که به طور معمول به عنوان آنومالی ژئوشیمیایی شناخته میشوند و محدود به افیولیت ها هستند.
کانسار سولفید توده ای شیخ علی در بخش جنوبی پهنه سنندج- سیرجان در سن کرتاسه بالایی نشان از سولفید توده ای غنی از طلا است. این یک سولفید عظیم از نوع Cu-Pb-Zn قبرس است که چرت های Mn-Fe آن غنی از طلا، آهن، منگنز است. این کانسنگ به صورت عدسی و چینه‌ای در سنگهای آهکی پلاژیک و گدازه‌های بازالتی قرار دارد که عمده‌ترین دگرسانی‌های آن کلریتشدن و پروپیلتیک شدن است.
پاراژنز کانی شامل پیریت، کالکوپیریت، اسفالریت، کوارتز، کلسدونی و کلسیت است و همچنین دارای بافت های چند لایه، کلوفورم، پراکنده و به ندرت استوک ورک هستند.
نقشه هوشمند زمین شناسی و معدنی نگار
مرجع اطلاعات زمین شناسی و معدنی
